वृद्धावस्थेतील आर्थिक स्थैर्य हे प्रत्येक व्यक्तीचे स्वप्न असते. कामकाजाच्या वर्षांमध्ये कमावलेली संपत्ती वृद्धापकाळात आधार ठरावी, यासाठीच भारत सरकारने राष्ट्रीय निवृत्तीवेतन प्रणाली (NPS) या योजनेची सुरुवात केली. ही योजना एक दीर्घकालीन गुंतवणूक योजना असून, निवृत्तीनंतर नियमित उत्पन्न मिळवण्याचा विश्वास ती देते.
NPS योजना काय आहे?
राष्ट्रीय निवृत्तीवेतन प्रणाली (National Pension System) ही केंद्र सरकारने १ जानेवारी २००४ रोजी सुरू केलेली एक पेन्शन योजना आहे. सुरुवातीला ही योजना केवळ सरकारी कर्मचाऱ्यांसाठी होती, पण १ मे २००९ पासून ती सर्वसामान्य नागरिकांसाठी खुली झाली. या योजनेचा मुख्य उद्देश म्हणजे प्रत्येक नागरिकाने आपल्या भविष्यकाळासाठी आर्थिक नियोजन करावे आणि निवृत्तीनंतर नियमित उत्पन्न मिळवावे.
NPS अंतर्गत खाती
NPS योजनेत दोन प्रकारची खाती असतात:
Ÿ टियर-I खाते (Tier-I Account):
हे मुख्य निवृत्तीवेतन खाते आहे. यातून पैसे सहजपणे काढता येत नाहीत. निवृत्तीपर्यंत जमा झालेला निधी वापरून पेन्शन मिळते.
Ÿ टियर-II खाते (Tier-II Account):
हे वैकल्पिक बचत खाते आहे. यामध्ये गुंतवणूकदार पैसे कधीही जमा किंवा काढू शकतो. मात्र, यामध्ये करसवलत मर्यादित स्वरूपात आहे.
NPS मध्ये सामील होण्याचे निकष
कोणताही भारतीय नागरिक, वय १८ ते ७० वर्षांच्या दरम्यान, NPS मध्ये सहभागी होऊ शकतो.NPS खाते उघडण्यासाठी PAN किंवा Aadhaar कार्ड आवश्यक असते.
योगदान (Contribution)
- गुंतवणूकदाराला टियर-I खात्यात दरवर्षी किमान ₹500 आणि टियर-II मध्ये ₹1000 इतके योगदान द्यावे लागते.
- योगदानाची वरची मर्यादा नाही.
- प्रत्येक योगदानात १०% सरकारी कर्मचारी देतो, आणि खाजगी कर्मचाऱ्यांना कंपनीकडून देखील योगदान दिले जाते.
- अल्टरनेटिव्ह इन्व्हेस्टमेंट फंड (A): जास्त वैविध्यपूर्ण गुंतवणूक पर्याय.
- गुंतवणूकदार आपल्याला पाहिजे तसे फंड निवडू शकतो, किंवा ऑटो चॉईस पर्यायाद्वारे वयोमानानुसार फंडांचे प्रमाण आपोआप बदलते.
कर लाभ
- NPS योजनेअंतर्गत विविध प्रकारचे करसवलती मिळतात
- कलम 80CCD(1) अंतर्गत – ₹1.5 लाखांपर्यंत सवलत (80C च्या अंतर्गत).
- कलम 80CCD(1B) अंतर्गत – अतिरिक्त ₹50,000 सवलत, जी इतर सवलतींपासून स्वतंत्र असते.
- त्यामुळे एकूण ₹2 लाखांपर्यंत करसवलत मिळू शकते.
निवृत्ती आणि परतावा
- निवृत्तीनंतर (60 वर्षांनंतर)
- एकरकमी रक्कमपैकी 60% रक्कम काढता येते आणि उर्वरित 40% रक्कम अन्युइटी योजनेत गुंतवून मासिक पेन्शन स्वरूपात मिळते.
- पेन्शनचे प्रमाण गुंतवणूक आणि निवडलेल्या अन्युइटी कंपनीवर अवलंबून असते.
- दीर्घकालीन बचत: NPS ही एक सुरक्षित आणि दीर्घकालीन गुंतवणूक योजना आहे.
- कर सवलत: सविस्तर करसवलतीमुळे कर बचत होते.
- पारदर्शकता: सर्व व्यवहार ऑनलाईन असल्यामुळे पारदर्शकता जपली जाते.
- पेन्शन हमी: निवृत्तीनंतर नियमित पेन्शन मिळतो.
मर्यादा
- काही प्रमाणात पैसे काढण्यात निर्बंध आहेत.
- परतावा इतर म्युच्युअल फंडांपेक्षा थोडा कमी असू शकतो.
- पेन्शनची रक्कम निश्चित नाही, ती गुंतवणुकीवर अवलंबून असते.
NPS पेन्शनचे तोटे
– गुंतवणुकीपूर्वी जाणून घ्या कमकुवत बाजू
राष्ट्रीय निवृत्तीवेतन प्रणाली (NPS) ही भारत सरकारची एक दीर्घकालीन पेन्शन योजना आहे, जी निवृत्तीनंतर नियमित उत्पन्न देण्याच्या उद्देशाने तयार करण्यात आली आहे. या योजनेचे अनेक फायदे आहेत, जसे की करसवलत, सुरक्षित गुंतवणूक आणि दीर्घकालीन उत्पन्नाचे साधन. मात्र, जशी प्रत्येक योजनेला काही मर्यादा असतात, तशीच NPS योजनेलाही आहेत. गुंतवणूक करण्याआधी याचे तोटे आणि मर्यादा समजून घेणे गरजेचे आहे.
१. नियत परताव्याची हमी नाही
NPS ही मार्केट-लिंक्ड योजना आहे. यामध्ये तुमचे पैसे विविध फंडांमध्ये गुंतवले जातात – जसे की इक्विटी, बॉण्ड्स, आणि सरकारी सिक्युरिटीज.त्यामुळे, त्यावर मिळणारा परतावा (return) निश्चित नसतो. बाजारातील चढ-उतारांमुळे परताव्यात फरक पडू शकतो. परिणामी, निवृत्तीनंतर मिळणारी पेन्शन रक्कम निश्चित नसते
२. अत्यल्प लिक्विडिटी
(Liquidity Constraints)
NPS मध्ये गुंतवलेले पैसे निवृत्तीनंतरच मोठ्या प्रमाणात काढता येतात. टियर-I खात्यातून पैसे वेळेआधी काढण्यावर मर्यादा आहेत. काही विशेष परिस्थितींमध्येच (उदा. वैद्यकीय गरज,घर खरेदी, शिक्षण खर्च) २५% रक्कम काढता येते. त्यामुळे अचानक गरज पडल्यास ही योजना उपयोगी ठरत नाही
३. पेन्शनसाठी अंशतः अनिवार्य गुंतवणूक
(Annuity Binding)
NPS मधून निवृत्तीनंतर मिळणाऱ्या एकूण रकमेपैकी ४०% रक्कम अनिवार्यपणे 'अन्युइटी प्लॅन'मध्ये गुंतवावी लागते. अन्युइटी म्हणजे एक विमा योजना जी दरमहा पेन्शन स्वरूपात रक्कम देते. पण या अन्युइटी योजनांमधून मिळणारा परतावा ५-६% एवढाच असतो – जो महागाईच्या तुलनेत अत्यल्प आहे.
४. अन्युइटीवरील कर (Tax on Pension)
जरी NPS मधील एकरकमी (60%) रक्कम करमुक्त असली, तरी निवृत्तीनंतर मिळणारी मासिक पेन्शन ही पूर्णतः करपात्र असते. म्हणजेच, NPS मधून मिळणाऱ्या पेन्शनवर तुम्हाला दरवर्षी कर भरावा लागतो, जो निवृत्तीनंतरच्या उत्पन्नावर मोठा परिणाम करू शकतो.
५. गुंतवणुकीवर मर्यादा
NPS मध्ये जास्तीत जास्त ७५% रक्कमच इक्विटीमध्ये गुंतवता येते. वयोमानानुसार हे प्रमाण हळूहळू कमी होते. त्यामुळे दीर्घकालीन जास्त परतावा हवे असल्यास NPS पुरेसा लाभ देऊ शकत नाही. इतर म्युच्युअल फंड योजनांच्या तुलनेत इक्विटी गुंतवणुकीचे स्वातंत्र्य NPS मध्ये मर्यादित असते.
६. जास्त गुंतागुंतीची रचना
सामान्य गुंतवणूकदारासाठी NPS ची रचना समजून घेणे थोडे अवघड ठरते. टियर-I, टियर-II खाती, फंड प्रकार, गुंतवणूक धोरण, अन्युइटी निवड – हे सर्व पर्याय समजून घेणे आणि योग्य निर्णय घेणे काहीशा गुंतागुंतीचे आहे. त्यामुळे अशिक्षित किंवा ग्रामीण भागातील नागरिकांसाठी ही योजना समजणे कठीण जाऊ शकते.
७. मृत्यूनंतरची प्रक्रिया क्लिष्ट
जर खातेदाराचा अकस्मात मृत्यू झाला, तर त्याच्या कुटुंबाला मिळणाऱ्या निधीची प्रक्रिया थोडी वेळखाऊ आणि जटिल असू शकते. विशेषतः अन्युइटी रक्कम कुटुंबाला हस्तांतरित करण्यात अडचणी येऊ शकतात, कारण ती विमा कंपनीच्या अटींवर आधारित असते.
८. अत्यल्प सल्ला आणि जनजागृती
आजही NPS योजना ग्रामीण व निम्न मध्यमवर्गीय लोकांमध्ये फारशी पोहोचलेली नाही. बँका, एजंट किंवा नॉडल ऑफिसरकडून स्पष्ट मार्गदर्शन मिळत नाही. यामुळे अनेकजण चुकीच्या पद्धतीने गुंतवणूक करतात किंवा गरज नसताना योजनेत सहभागी होतात.
NPS योजना ही दीर्घकालीन दृष्टिकोनातून फायदेशीर असली, तरी ती संपूर्णतः परिपूर्ण नाही. विशेषतः परताव्यावरील अनिश्चितता, पैसे वेळेआधी काढण्यावरील निर्बंध,अन्युइटीवरील कर, आणि पेन्शनची मर्यादा – हे या योजनेचे मुख्य तोटे आहेत. त्यामुळे, NPS मध्ये गुंतवणूक करताना आपल्या वयोमान, उत्पन्न, जोखीम घेण्याची तयारी, आणि इतर गुंतवणुकीचे पर्याय यांचा सखोल विचार करणे गरजेचे आहे.
