प्रत्येक वर्षी १ मे हा दिवस महाराष्ट्रासाठी आणि कामगार वर्गासाठी अतिशय महत्त्वाचा असतो. १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली, म्हणूनच हा दिवस महाराष्ट्र दिन किंवा मुक्ती दिन म्हणून साजरा केला जातो. याच दिवशी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कामगार दिन म्हणूनही तो साजरा केला जातो. या दोन्ही घटनांचा इतिहास स्वतंत्र असूनही त्यांचा भारतीय समाजाच्या विकासात महत्त्वाचा वाटा आहे. विशेषतः या प्रक्रियेत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान अनन्यसाधारण आहे.
महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती – एक ऐतिहासिक विजय
१९५६ मध्ये भारतात भाषावार प्रांतरचना सुरू झाली. त्या वेळी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ उभारली गेली. या चळवळीचा उद्देश मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती करणे हा होता. या चळवळीत लाखो कार्यकर्ते, शेतकरी, विद्यार्थी आणि सामान्य लोक सहभागी झाले. अनेक आंदोलने, सत्याग्रह, आणि बलिदानानंतर अखेर १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याची औपचारिक स्थापना झाली.
कामगार दिनाचा इतिहास
कामगार दिनाची सुरुवात अमेरिकेतील कामगार चळवळीतून झाली. १८८६ मध्ये शिकागो येथे ८ तासांच्या कामकाजाच्या हक्कासाठी झालेल्या आंदोलनात अनेकांनी प्राणाची आहुती दिली. त्या स्मरणार्थ १ मे हा दिवस आंतरराष्ट्रीय कामगार दिन म्हणून मान्य करण्यात आला.
भारतात कामगार चळवळीला प्रोत्साहन देणाऱ्या आणि सामाजिक न्यायाच्या लढ्यात क्रांतिकारक भूमिका बजावणाऱ्या नेतृत्वांमध्ये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे अग्रगण्य होते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कामगार क्षेत्रातील योगदान
१. श्रम कायद्यातील सुधारणा:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मजूर कल्याण हे केंद्रस्थानी ठेवून अनेक श्रम कायदे तयार केले
त्यांच्या मंत्रित्वाच्या काळात १९४२ ते १९४६ दरम्यान, त्यांनी कारखाना कायदा, मजुरी कायदा, कामगार विमा योजना यांसारख्या ऐतिहासिक कायद्यांची मांडणी केली.
२. आठ तासांचा कामकाजाचा दिवस:
ब्रिटीश राजवटीत कामगारांना १२-१४ तास काम करावे लागत होते. डॉ. आंबेडकर यांनी आठ तासांचा दिवस लागू केला. ही एक ऐतिहासिक सुधारणा होती, जी कामगारांच्या जीवनमानात मोठा बदल घडवून आणणारी ठरली.
३. कामगारांच्या हक्कांसाठी लढा:
डॉ. आंबेडकर यांनी कामगार संघटनांना मान्यता देण्यासाठी, कामगारांना सुरक्षित कार्यस्थिती, निवृत्ती वेतन, अपघात विमा आणि आरोग्य सुविधांसाठी विशेष धोरणे बनवली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे Minimum
४. औद्योगिक न्यायालयांची स्थापना:
कामगार आणि मालकांमधील वाद निपटवण्यासाठी Industrial Disputes Act अंतर्गत औद्योगिक न्यायालयांची स्थापना करण्यात आली. ही संकल्पना डॉ. आंबेडकर यांनीच मांडली होती.
महाराष्ट्राच्या निर्मितीतील डॉ. आंबेडकर यांचा दृष्टिकोन
डॉ. आंबेडकर हे मराठी माणसांचे केवळ नेते नव्हते, तर ते विचारवंत, कायदेतज्ज्ञ आणि संविधान निर्माता होते. त्यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि आर्थिक पुनर्रचनेसाठी नेहमीच प्रयत्न केले. संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीला त्यांनी वैचारिक पाठबळ दिले. त्यांच्या मते, भाषा, संस्कृती, आणि सामाजिक रचना यावर आधारित प्रांत रचना लोकांच्या हितासाठी आवश्यक होती.
ते म्हणत – "एकच भाषा असलेल्या समाजाला एकत्र ठेवणे हे देशाच्या विकासासाठी उपयुक्त आहे." म्हणूनच त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्राची मागणी समजून घेतली आणि तिच्या वैचारिक मांडणीला जोर दिला.
१ मे १९६० हा दिवस केवळ महाराष्ट्राच्या निर्मितीचा किंवा कामगार दिन म्हणून साजरा करणारा नाही, तर तो सामाजिक न्याय, समानता, आणि हक्क यांचा विजय दर्शवतो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सामाजिक, आर्थिक, आणि औद्योगिक क्षेत्रात दिलेले योगदान महाराष्ट्राच्या आणि देशाच्या विकासाला खूप महत्त्वाचे आहे. त्यांच्या विचारांमुळे आजच्या पिढीला कामगारांचे अधिकार, सामाजिक समता, आणि आत्मसन्मानाची जाणीव झाली आहे. म्हणूनच १ मे हा दिवस साजरा करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्मरण करणे हे आपल्या कर्तव्याचेच एक रूप आहे
