सोनम वांगचूक: शून्यातून शक्यतांकडे-विज्ञान, शिक्षण आणि पर्यावरण यांचा संगम

 

    लडाखच्या थंड वाळवंटी प्रदेशातून उगम पावलेले एक नाव आज जागतिक स्तरावर ओळखले जाते — सोनम वांगचूक. एक अभियंता, समाजसेवक, संशोधक आणि शिक्षणतज्ज्ञ म्हणून त्यांनी हिमालयीन प्रदेशाच्या अडचणींवर स्वदेशी आणि पर्यावरणपूरक उपाय शोधून काढले. त्यांनी लावलेले शोध केवळ तांत्रिक नव्हे तर सामाजिक परिवर्तन घडवणारे ठरले.

सुरुवात: शिक्षणातून प्रेरणा

सोनम वांगचूक यांचा जन्म 1 सप्टेंबर 1966 रोजी लडाखमध्ये झाला. बालपणीच्या काळात त्यांनी पारंपरिक शाळा नाकारली कारण ती त्यांच्या गरजेनुसार नव्हती. शिक्षणातील त्रुटींनी त्यांना वेगळ्या पद्धतीने विचार करायला भाग पाडले. त्याच अनुभवातून पुढे त्यांची SECMOL (Students' Educational and Cultural Movement of Ladakh) ही संस्था उदयास आली.

    सोनम वांगचुक यांनी लडाखला पूर्ण राज्याचा दर्जा आणि संविधानाच्या सहाव्या अनुसूचीमध्ये समावेश करण्याच्या मागणीसाठी २१ दिवसांचे उपोषण सुरू केले होते, त्यांचे उपोषण ६ मार्च रोजी सुरू झाले होते, जे त्यांनी २७ मार्च रोजी संपवले. ते म्हणतात की सहावी अनुसूची लडाखसारख्या आदिवासी भागातील लोकांना आणि संस्कृतींना संरक्षण देते आणि ही ठिकाणे कशी विकसित करावीत हे ठरवते.

महत्त्वाचे संशोधन व शोध

1. आइस स्तूपा (Ice Stupa)

2. मातीच्या घरांची बांधणी (Ram Earth Construction)

3. SECMOL – शिक्षण क्रांती

4.  सौर उर्जेवर आधारित इमारती

 1. आइस स्तूपा (Ice Stupa)  हे काय आहे ?

         लडाखमध्ये उन्हाळ्यात पाण्याचा तुटवडा जाणवतो, तर हिवाळ्यात बर्फ वाया जातो. या विरोधाभासातून          वांगचूक यांनी एक अद्भुत कल्पना आणली — आइस स्तूपा.

        कसे कार्य करते?

• उंच टाकीमधून फवाऱ्याने पाणी हवेत सोडले जाते.
• ते बर्फात रूपांतरित होते.
• बर्फाचा मनोरा तयार होतो जो उन्हाळ्यात वितळून पाणी देतो.

        फायदे:

• शेतीसाठी पाणी साठवणूक
• ग्लेशियरच्या वितळण्यावर उपाय
• पर्यावरणपूरक जलव्यवस्थापन

    2. मातीच्या घरांची बांधणी (Ram Earth Construction) हे काय आहे ?

    सोनम यांनी सिमेंटऐवजी स्थानिक मातीचा वापर करून उष्णता नियंत्रित करणारी घरे उभारली.

    वैशिष्ट्ये:

• उन्हाळ्यात थंड, थंडीमध्ये उबदार
• कार्बन फूटप्रिंट नगण्य
• 100% नैसर्गिक साहित्य

    वापर:

• SECMOL च्या कॅम्पसमधील घरे
• लडाखमधील बर्फवृष्टीच्या भागात

      3. SECMOL – शिक्षण क्रांती

         SECMOL संस्थेचा उद्देश होता — शिक्षणातील अपयशाला नाकारून विद्यार्थ्यांना जीवनोपयोगी                 कौशल्ये शिकवणे.

     येथे शिकवल्या जाणाऱ्या गोष्टी:

• सौर ऊर्जेचा वापर
• शेती, बांधकाम, स्वयंपाक
• संवादकौशल्य, नेतृत्वगुण

      शिक्षणपद्धती:

• प्रात्यक्षिकांवर आधारित
• परीक्षा न करता मूल्यांकन
• विद्यार्थ्यांमध्ये स्वयंपूर्णता निर्माण करणे

        4.  सौर उर्जेवर आधारित इमारती

        सोनम वांगचूक यांनी लडाखमधील 0°C तापमानातही उबदार राहणाऱ्या इमारती तयार केल्या.

       वैशिष्ट्ये:

• सौर ऊर्जा वापरून घर गरम ठेवणे
• इंधनशून्य उष्णता प्रणाली
• पर्यावरण संवर्धनाला चालना

        उपयुक्त वस्तू आणि उपकरणे

      

वस्तू	उपयोग	फायदे
Ice Stupa	पाण्याचा साठा	शेतीसाठी पाणी
Rammed Earth Brick	इमारत	उष्णता नियंत्रित
Solar  Passive Home	थंडीपासून संरक्षण	उर्जा बचत
Eco Cooler	थंडावा	वीजशिवाय
Solar Tent	सैन्या साठी	सौरऊर्जेवर आधारित

   

     पर्यावरणीय योगदान

• पाण्याचे शाश्वत व्यवस्थापन
• सौर ऊर्जा व नैसर्गिक संसाधनांचा वापर
• ग्लोबल वॉर्मिंगसाठी स्थानिक उपाय
• कार्बन उत्सर्जन कमी करणाऱ्या तंत्रज्ञानाची निर्मिती

    आंतरराष्ट्रीय ओळख

• UN, TED Talks, National Geographic सारख्या आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठांवर त्यांचे कार्य कौतुकास्पद ठरले.
• त्यांनी "ग्लोबल हिमालयन अभियान" सुरू केले असून त्यामार्फत दुर्गम गावांत सौर ऊर्जा पोहचवली जाते.

   

 प्रेरणादायी विचार

            "Nature is not a place to visit, it is home."

            – Sonam Wangchuk

    त्यांच्या प्रत्येक शोधामध्ये पर्यावरण, समाज, आणि विज्ञान यांचा समतोल दिसतो.

        सोनम वांगचूक यांचे कार्य म्हणजे विज्ञानाच्या माध्यमातून समाजसेवेचा सर्वोच्च आदर्श. त्यांनी         दाखवलेला रस्ता शाश्वत विकास, स्थानिक उपाय, आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैली कडे नेतो. आपल्या             शिक्षणपद्धतीपासून ते जीवनशैलीपर्यंत आपण त्यांच्याकडून बरेच काही शिकू शकतो.